صفحه تبریک
ثبت تبریک
اسپند
گیاهی مقدس و پر برکت در باورهای ایران باستان و تمدن‌ها
اسفند کلمه فارسی است که با نام های” اسپند“، “سپند” و “سپنچ” نیز شناخته می‌شود، گیاهی است که در فرهنگ ایرانی جایگاه والایی دارد.
ریشه کلمه ” اسپند” یا “سپند “چیست؟
اسپند از کلمه “سپنته” در اوستا گرفته شده و در زبان‌های دیگر هم به معنی ” افزونیک” یعنی برکت دهنده و مقدس آمده است.
(برای انتشار جشن ها و تبریک هاتون در تبریک وب دکمه ثبت تبریک را کلیک نمایید.)
ثبت تبریک!خصوصیات اسپند گیاه
این گیاه به طور طبیعی و خودرو در زمین‌های بایر، کویری، کوه‌ها و دشت‌ها می‌روید و همیشه سبز است.
نماد اسپند
این گیاه به عنوان نماد برکت، دورکردن شیطان و نیروهای اهریمنی، رفع چشم زخم، چشم بد و حسود شناخته می‌شود.
این گیاه به طور خاص در ایران و در فرهنگ‌های مختلف، در میان ملل گوناگون، از جمله مصریان، برخی از عرب‌ها و ترک‌ها، به ویژه مسلمانان جایگاه خاصی دارد. حتی مسیحیان نیز، آن را گیاه مقدس می‌دانند. این گیاه مقدس همواره پای ثابت شادی‌ها، جشن‌ها و دورهمی‌ها بوده و حضور پررنگی در آن مناسبت‌ها دارد.
نام‌های دیگر اسپند
اسپند با نام‌های متعدی مانند اسفند، سفند، سپند، سپنه، سپنج، خوش بو، افزونیک، حرمل(عرب) شناخته می‌شود.
همچنین، برخی نام‌های دیگری که به به این گیاه نسبت داده‌اند:
پنجه مریم، چنگ مریم، شجره ی مریم، بخور مریم، خبزالمشایخ(عربی)، نوند، نیوند، هزار اسفند، حب المحلب(عربی نوند) است.
برخی منابع “خبز المشایخ” را همان سپند دانسته و آن را با حضرت مریم مربوط کرده، گفته اند حضرت مریم به هنگام درد در زادن عیسی(ع)، بر گیاه خبز المشایخ چنگ و پنجه افکند. این گیاه در اثر پنجه‌های مریم به صورت پنج انگشت درآمد. از این رو در فارسی آن را پنجه ی مریم، چنگ مریم، شجره ی مریم و بخور مریم نامیده اند.
نوند یا نیوند را هم به حضرت مریم پیوند داده و “نیوندمریم” خوانده اند و آن نوعی از حرمل یا هزار اسفند است و به عربی “حب المحلب” خوانده اند(در شعر سنایی).
شیک و جدید
تبریک و افتخار
خیلی شیک و جدید، جشن و تبریک صمیمی و رسمی خودتان را در این سایت منتشر نمایید.
خصوصیات اسپند در باور عامه مردم
باورها و کاربردهای سپنج را می‌توان از چند جنبه بررسی کرد که همه‌ی این جنبه‌ها به مقدس بودن این گیاه مربوط می‌شود:
- همیشه سبز بودن:(رنگ سبز)
- جنبه تقدس: بعنوان گیاه مقدس و دارای نیروهای فوق‌طبیعی بر روی زمین(خودرو بودن)
- نماد برکت و فراوانی
- فراری دادن شیاطین، نیروهای اهریمنی، ارواح خبیث، دیو و جن
- حذف و دورکردن آفت‌ها
- دور کردن خطرات
- رفع چشم زخم(رفع نیروی اهریمنی)
- آیینی
- تزیینی
این باورها منجر به ساخت یک صنایع دستی مخصوص به نام” اسپندی ” یا ” سپنجی ” می‌شده که در ادامه مطلب توضیح داده خواهد شد.
مقدس بودن اسپند
از چه زمانی ایرانیان اسفند را گیاه مقدس می‌دانستند؟
تاریخچه تقدس سپنج در ایران به زمان‌های بسیار کهن بر می‌گردد. ایرانیان از دیرباز این گیاه را مقدس می‌پنداشتند و برای آن نیرویی آسمانی و شفابخش و جادویی تصور می‌کردند. حتی قبل از ظهور زرتشت نیز این گیاه در فرهنگ و اعتقادات ایرانیان مقدس شمرده می‌شده است.
این گیاه مظهر چیست؟
عامه مردم اسپند را مظهر یکی از نیروهای فوق طبیعی بر روی زمین می‌دانستند. در باورهای عامه، سپنج به عنوان وسیله‌ای برای پاکسازی فضا از ارواح خبیث و جن و شیاطین مورد استفاده قرار می‌گرفت.
درباره‌ی تقدس و ارزش سپند گفته‌اند:
سپند گیاهی است که کسی آن را نکاشته و کسی تخمش را نیفشانده است و به خودی خود، با قدرت خدایی روییده است(خودرو بودن). از نظر بسیاری از مردم جهان، چنین گیاهانی جنبۀ قدسی می‌یابند و از نیرو و خاصیت جادویی- درمانی برخوردار می‌شوند.
مردم ایران، هنگام اسپند دود کردن صلوات میفرستند که این نیز نشانه قداست اسپند است.
علت مقدس شمردن اسپند
توسط ایرانیان:
- در فرهنگ ایران، رنگ سبز و سبزی نمادی از حیات، فراوانی و برکت تلقی می‌شود و به همین دلیل جنبۀ قدسی دارد.
- همیشه سبز و بارور بودن اسپند نیز، مانند درخت سرو انگیزه‌ای دیگر برای مقدس و مبارک شمردن این گیاه میان مردم به شمار می‌رود.
در فرانسه:
در میان مسیحیان فرانسه، وردی رایج است که به خصوصیت این گونه گیاهان مقدس اشاره می‌کند و می‌گوید:
” ای گیاه مقدس که نه تخمت را افشانده‌اند و نه تو را کاشته‌اند، قدرتی را که خداوند به تو بخشیده است آشکار کن.”
در یکی از وردهای مخصوصی که به هنگام اسپند دود کردن خوانده می‌شود، پدیداری این گیاه به خدا نسبت داده می‌شود و می‌گویند:
“… اسفند را خداوند بنا کرد.”
بین مسیحیان
در گذشته، مبلغان مسیحی با جاروهایی که از شاخه‌های سپنج ساخته شده بود، برای تیمن و تبرک، آب به مردم می‌پاشیدند.
از نظر اسلام:
حدیثی در مورد اسپند از حضرت پیامبر(ص) هست که می‌فرمایند:
“بر هر یک از برگ و دانه گیاه اسفند ملکی موکل است که با آنها هست تا که بپوسد.”
ملک: به معنی فرشته
کاربرد اسپند
در اغلب گردهمایی‌ها و جشن‌های ایران، به منظور رفع چشم زخم، اسپند دود می‌کنند. همچنین، در فرهنگ عامه مردم سرزمین‌های اسلامی، به دلیل مقدس شمردن آن، برای راندن بدی‌ها و آفت‌ها و رفع چشم زخم به کار می‌رود.
باورها در مورد کاربرد اسپند
-
برکت و افزایش محصولات
گیاه مقدس به لحاظ تقدس و همیشه سبزبوردن و باروربودن، مظهر برکت و فزونی محصولات به شمار می‌رود. در برخی جوامع سنتی ایران، یکی از شاخه های اسفند را می‌کندند و بر روی محصول قرار می‌دادند تا به برکت و فزونی بخشیدن به محصولات کمک کند.
مثلاً
-
شاخه های سبز اسفند:
جندقی‌ها پس از اینکه گندم را در خرمنگاه ها خرمن می‌کردند، یک دسته شاخه‌ی سبز اسفند بر سر خرمن می‌گذاشتند و برای برکت گندم دعایی می‌خواندند.
-
گل مشکه:
در روستای کمره، رسم بود که مردم دسته ای از شاخه‌های اسفند سبز و تازه را می چیدند که به آن”گل مشکه” می‌گفتند و به هنگام کره زنی، به طناب «مشکه» آویزان تا به این طریق به کره برکت و فراوانی بخشند.
مشکه: مشک(ظرف) دوق که بوسیله‌‌ی تکان دادن مشک با دست تبدیل به کره می‌شود.
-
گشایش کار
ایرانیان هر روز صبح برای گشایش کار، اسفند و کندر دود می‌کردند.
-
گندزدایی محیط
به دلیل خاصیت و بوی تند دود ناشی از سوزاندن اسفند، این گیاه در گندزدایی محیط زیست مفید است.
-
راندن جنیان و شیاطین
از زبان کاشانی: کاشانی در عرایس الجواهر به اثر سوختن کندر و حرمل و دانه‌های دیگر و پراکندن دود آن در خانه برای راندن جنیان و شیاطین اشاره می‌کند و می‌نویسد: “کندر و گوز(جوز یا گردو) و قسط نو فراگیرند و همۀ سایر اجزا بر نو، و همه را برغول کنند و به قدری قسط و قشور محلب و حرمل سفید ترکیب کنند و از این معجون هر شب در عرصه خانه دود کنند، دیو و جن و شیاطین از آنجا بگریزند.”
بنابراین:
معجون دودی برای دوری کردن از دیو، جن و شیاطین:
جلوگیری از طلسم شدن با اسپند دود دادن:
کندر+ گردو+ قسط نو+ قشور محلب+ حرمل سفید(اسفند)
در اشعار نظامی و ناصر خسرو: این باور در شعرهای نظامی و ناصر خسرو نیز به روشنی آمده است.
مصریان، برخی از مردم ترک و عرب: مصریان و برخی از مردم عرب و ترک هر روز صبح با این گیاه شیاطین را از فضای خانه های خود دور می‌کردند و هوای فاسد و آلوده را از زیستگاه خود بیرون می‌راندند.
-
برطرف کردن غم و سحر و شفای بیماری ها
اسپند عاطل و باطل در ایران
در برخی جوامع سنتی ایران، برای باطل کردن سحر و جادو، سپند و کندر را با مواد دیگر مخلوط می‌کردند و در شب چهارشنبه یا چهارشنبه شب آنها را در آتش می‌ریختند و می‌سوزاندند و می‌گفتند: “تو عاطل کردی، من باطل کردم“
در اسلام:
ریشه و شاخه سپند: سحر و جادو را باطل می‌کند.
دانه سپند: شفای هفتاد درد است.
مداوا: اسفند+ کندر
حدیث در مورد اسپند از حضرت محمد(ص) داریم که می‌فرمایند:
“ریشه اش و شاخه اش غم و سحر را برطرف می کند و در دانه اش شفای هفتاد درد است. پس مداوا کنید به اسفند و کندر”
-
چشم زخم زدایی یا رفع چشم زخم
سنایی در اشعار خود آورده است که اسپند را برای رفع چشم زخم در آتش می‌ریختند و دود می‌کردند. در فرهنگ‌های مختلف، اسفند را به شیوه های گوناگون و با آداب و رفتارهای خاص به قصد رفع چشم زخم و درمان بیماری ها و دردها به کار می‌برند.
در ایران از روش های شورچشمانی، اسفندگردانی و خالگذاری برای رفع چشم زخم استفاده می‌کنند.
شیوه های رایج رفع چشم زخم حسود با اسپند و شفای بیماری ها در ایران
رایج‌ترین شیوه های رفع چشم زخم و درمان بیماری‌ها در ایران:
-
شورچشمانی
مردم لرستان برای رفع چشم زخم، سرجارویی را قیچی می‌کنند، سپس بریده های سرجارو را با دانه های اسفند مخلوط می‌کنند و در غروب دوشنبه یا چهارشنبه دور سر بیمار چشم خورده می‌گردانند و در آتش می‌ریزند و دود می‌کنند که به این روش شورچشمانی می‌گویند.
-
اسفند گردانی
مشتی دانهی اسفند را بر می‌دارند و دور سر شخص یا حیوان می‌گردانند. بعد دانه های اسفند را یکی یکی می‌شکافند، یا همه را درسته در آتش منقل یا آتش گردان یا اسپند دودکن می‌ریزند و دود آن را در فضای خانه و پیرامون شخص و حیوان پخش می‌کنند..
موادی که همراه با اسپند می‌سوزانند:
گاهی با دانه‌های سپند موادی دیگر همراه می‌کنند و می‌سوزانند:
گیاهان یا مواد
معمول‌ترین موادی که با اسفند آمیخته و سوزانده می‌شوند شامل: “وشا” ، “کندر” و “زاج یا زاگ” است.
وشا و کندر: از صمغ‌های خوش‌بو و معطر هستند.
زاج :ماده‌ای است که رنگی کبود دارد و با چشم کبود یا چشم زاغ همرنگ است.
سوزاندن بند تبان زخم حسود با اسپند برای رفع چشم زخم
چیزهای وابسته به انسان یا حیوان
گاهی هم دانه‌های اسفند را با چیزهایی وابسته به انسان یا حیوان هستند، یا چیزهایی که با انسان و حیوان تماس دارد، همراه می‌کنند و می‌سوزانند.
مثلاً یک تار نخ از لباس یا بند تنبان شخص دارندۀ چشم بد، یا کسی که احتمال زخم چشم از او می‌رود، به دست می‌آورند و با دانه‌های آن دور شخص نظرخورده می‌گردانند و پس از آن در آتش می‌ریزند و می‌سوزانند. در صورتی که نتوانند این چیزها را به دست آورند، مقداری از خاک ته کفش دارنده چشم بد یا خاک جایی که او از آنجا عبور کرده، برمی‌دارند و با دانه‌های آن می‌سوزانند. همچنین در هنگام اسپند دود دادن، وردها و اشعاری را می خواندند که در ادامه آوردیم.
خال گذاری:
خال گذاشتن با خاکستر سرد شده‌ی اسفند روی تن و صورت نظرخورده به این ترتیب است که با خاکستر دانه‌های سوخته اسفند، خط و خالهایی روی پیشانی، میان ابروان، روی گونه ها و چانه و بناگوش و گاهی تن کودکان یا بزرگسالان می گذاشته‌اند.
نام اشکال و خطوط در خالگذاری:
چشمارو یا چشمارخ: خط و خالهایی را که به شکل چشم ترسیم می‌شوند.
لام یا لامچه: و خط و خالهایی که به شکل “ل” ترسیم می‌کنند.
نیل یا کبودی: این خال‌ها چون از سوخته گیاه ایجاد شده و به رنگ کبود یا سیاه لاجوردی هستند، آنها را، “نیل” یا “کبودی” هم نامیده می‌شوند.
چشم زخم نوزاد یا چشم زخم بیمار: همچنین انگشت شهادت را با آب دهان خیس می‌کردند و با آن مقداری از خاکستر سرد شده اسفند دود شده را بر می‌داشتند. خاکستر را در گودی کف دست خمیر می‌کردند و خالهایی از آن، میان ابروان کودک یا بیمار می‌گذاشتند. از خاکستر اسفند و زاج سوخته، هفت جای تن بیمار را خال می گذاشتند.
چشمار: خال‌های کبودی که با سوخته سرد شده‌ی اسفند بر تن و صورت گذاشته می‌شوند.
چشمارو: تعویذ و حرزی که از دانه‌های اسفند یا چیزهای دیگر درست می‌کردند و برای رفع چشم زخم همراه کودک و حیوان می‌کردند و در خانه و باغ و کشتزار نصب می‌کردند. اصطلاحاً چشمارو یا چشم پنام می‌گفتند.
چشم پنام: مؤلف برهان قاطع چشم پنام را دعا و تعویذی می‌داند که آن را برای حفاظت از زخم چشم بد می‌نویسند.
چشمارو یا چشم پنامی در لرستان:
در لرستان، چشمارو یا چشم پنامی از اسفند می‌ساختند. این چشم پنام‌ها یا طلسم‌ها را از رخت نوزادان یا کودکان می‌آویختند تا آنها را از نظر بد و زخم چشم بد در امان نگهدارند.
وردها و اشعار اسپند گردانی و رفع چشم زخم
هنگام ریختن دانه‌های اسپند در آتش و سوزاندن آن، وردها یا دعاهایی خوانده می‌شود که در هر جامعه یا فرهنگی متفاوت است. این وردها موزون و شعر گونه‌اند. واژگان وردها در فرهنگ‌های مختلف با هم تفاوت‌هایی دارند اما ساخت معنایی آنها، یکسان دارندو تماماً یک عقیده و پنداشت عمومی را با رمز و نشانه می‌رسانند.
ترکیب گفتاری وردهای اسپند دود دادن
وردهای دود کردن اسپند:
بیت های ابتدایی: این وردها، عموماً با نام گیاه اسفند و شمار «سی و سه» یا «صد و سی» دانهی اسفند آغاز می‌گردند:
،اسفند اسفند دونه اسفند سی و سه دونه
یا
اسفند اسفند دونه اسفند صد و سی دونه
این شماره احتمالاً به کثرت دانه های اسفندی که می خواهند دود کنند، اشاره دارد.
بیت های انتهایی: وردها معمولاً با عباراتی نظیر “بترکه چشم حسود و بخیل و بیگونه” یا عباراتی مشابه، پایان می‌یابند.
در این وردها به چه کسانی اشاره می‌شود؟
در این اوراد به تمامی افراد و گروه‌ها از نزدیک‌ترین افراد و آشنایان تا دورترین کسان و بیگانگان و حتی دوست و دشمن و پاک و ناپاک اشاره می‌شود.
این اشخاص شامل:
آدم‌های کبود چشم، ازرق چشم، شور چشم و سیاه چشم
زنان بزا و نزا
آدم‌های سرسیاه، سق سیاه و دندان سفید
همسایگان دست راست و دست چپ
اهل کوچه، محله و حمام
زاده شدگان روزهای هفته و اوقات مختلف شبانه روز مثل شنبه زا … و جمعه زا، صبح زا، ظهرزا …. و شب زا
بیرون روندگان از شهر و دروازه
وارد شدگان از دروازه به شهر
چرندگان و پرندگان
انس و جن و پری و پریزاد و …
این موارد همه در اوراد مخصوص اسفند ذکر می‌شوند.
باور مردم در مورد در مورد اسپند دود کردن:
در فرهنگ‌های کهن و سنتی، مردم باور داشتند که همزمان بـا خواندن هر یک از کلمه‌های اوراد مخصوص اسفند و سوختن و ترکیدن هـر دانهی اسپند در آتش، یکی از نیروهای شریر و زیانکار چشمان بد، حسود و بخیل نیز سوزانده و نابود می‌شوند.
بهترین زمان برای دود دادن اسپند کی هست؟
با توجه به مطالب بالا، بهترین زمان برای دود دادن اسپند صبح زود و شب می‌باشد.
مردم ایران باستان بعنوان نماد سپنج، چه چیزهایی با اسپند می‌ساختند؟
ساخت اسپندی
در بین برخی از ایرانیان رسم دارند که از دانه‌های اسفند طلسم‌هایی به نام “اسفندی” یا “سپنجی“می‌سازند. برای این کار، نخست آن دانه‌های سپنته که به شکل توپ را به چند رشته نخ می‌کشیدند. سپس آنها را به یکدیگر می‌بستند و از آنها شبکه هایی به شکل چهارگوش، سه گوش، لوزی و گرد و با شرابه اسفند یا بی شرابه در می آورند. روی اسفندهای بند کشیده را هم با لوله‌های پارچه‌ای و نخ های رنگی نقش و نگار می‌اندازند و اسفندی ها را تزیین می‌کنند.
کاربردهای اسپندی
صنایع دستی اسپندی برای اهداف خوبی استفاده می‌شوند:
- درخواست برکت از خداوند
- دور کردن آفت‌ها و چشم بد
- تندرستی، سعادت و شگون و شادی
محل‌های آویزان کردن اسپندی
سپنجی‌ها را بر سر درخانه‌ها، در اتاق‌های نشیمن، در آغل‌های گوسفند و در سرکشتزارها نصب می‌کردند تا چشم بد و آفت را از خانه و اعضای خانواده و احشام و غلات دور کنند و برکت و فراوانی و سلامت بیاورند. امروزه جنبه تقدس و جادوزدایی و خصوصیت آیینی-جادوی این‌ها در میان مردم بیشتر جامعه‌ها کمرنگ شده و بیشتر جنبه تزیینی یافته است و برای آرایه و زیبایی به کار می‌رود.
از این گیاه در چه جشن هایی استفاده می‌شود؟
- سفره هفت سین(اسپند هفت سین)
- سفره عقد(اسپند عقد)
- جهاز عروس(اسپند عروسی)
از دانه‌های سپنج برای تندرستی و سعادت و شگون و شادی در آراستن تزیین خوان نوروزی و خوانچه سر عقد استفاده می‌کنند. دانه‌های رنگ شده را در خوان یا خوانچه یا سینی و ظرفی به شکل‌های گوناگون می‌آراستند و در روی سفره هفت سین و سفره عقد می‌گذاشتند. در گذشته همراه جهاز عروس، یک کیسه ترمه یا مخمل یا یک کیسه پارچه ای گلدوزی شده پر از سپنج و یک منقل یا آتشدان کوچک برنجی کنده کاری شده در خوانچه یا طبق می‌گذاشتند و به خانه داماد می‌فرستادند. این رسم هنوز هم در برخی از جامعه‌های سنتی ایران معمول است.
رسم اسفند فروشی قبل نوروز در شیراز
در شیراز رسم بود که از یکی دو هفته به نوروز مانده، اسفند فروشان دوره گرد با طبق‌های پر از سپنج رنگ شده به محله‌ها می‌رفتند و هر خانواده مقداری سپند یا به اصطلاح شیرازی “بوخوش” می‌خرید و به عنوان نماد برکت در تزیین سفره نوروزی استفاده می‌کردند.
برای اطلاع از نمادهای هفت سین بصورت مفصل و موثق به نوشته سفره هفت سین ایران باستان مراجعه نمایید: این لینک را کلیک کنید: هفت سین ایران باستان، نمادها و باورها
نتیجه گیری در مورد سپنج
کمک از خداوند با استفاده از اسفند به عنوان نماد برکت، شادی و تندرستی، در آغاز سال، در شروع زندگی و در طی مراحل مختلف زندگی در ادیان مختلف و فرهنگ‌های کهن و جدید به ویژه در سرزمین ایران که نام دوازدهمین ماه هم هست، مرسوم است. می‌توانیم نتیجه گیری کنیم که در نمادهای این گیاه، نقش تقدس و گشایش کار بسیار پررنگ است و دربردارنده‌ی برکت، شادی و تندرستی است.
سپنج خان اینجا سپنج خان اونجا سپنج خان همه جا
باورهای شما در مورد سپنج
لطفا، باورها و نکات لطیف خودتان را در مود این گیاه مقدس در قسمت دیدگاهها بنویسید.
ماجراهای سپنج را بنویس!
.
شیک و خاص♥
ثبت تبریک و افتخار
تبریک صمیمی و رسمی خودتان را بصورت خاص در این سایت منتشر نمایید.
